کلان داده‌ها در ارتباط با اضطراب و خودکشی چه می‌گویند؟
محمد معصومیان: كیومرث پوراحمد كارگردان، زهره فكورصبور بازیگر، آزاده نامداری مجری، شیده لالمی روزنامه‌نگار، افراد مشهوری هستند كه در این سال‌ها خبر خودكشی آنها فضای شبكه‌های اجتماعی را به خود مشغول كرد. پوشش پررنگ این اخبار متاثركننده در فضای مجازی ایران به بحث‌های دامنه‌داری در رابطه با این پدیده روانی و اجتماعی منجر شد؛ بسیاری در مذمت خودكشی بعضی در حمایت و بخشی سعی كردند از این موج‌های خبری در راستای آگاهی‌بخشی برای جلوگیری از تكرار چنین حوادثی استفاده كنند. در آخرین مورد پنجم شهریور امسال بود كه ویدیویی از خودكشی زنی ۴۱ ساله از شیراز در شبكه اجتماعی ایكس (توییترسابق) هم‌رسان شد. زنی كه پس از ۶ روز از دنیا رفت اما ویدیوی این اقدام او بارها و بارها منتشر و محل بحث، نظر و عكس‌العمل در شبكه‌های اجتماعی شد.
مرگ خودخواسته یا خودكشی پدیده‌ای جهانی است كه این سال‌ها در ایران بسیار از آن گفته و نوشته شده است. آنطور كه محمدعلی سلطانی پژوهشگر در حوزه روانشناسی شبكه‌های اجتماعی براساس داده‌های استخراج‌شده از فضای مجازی می‌گوید: «از ابتدای سال ۱۳۹۸ تا شهریور ۱۴۰۲ در متون خبری و خبرگزاری‌ها و رسانه‌های آنلاین ۶۱ هزار پست خبری از ۷۱۹ خبرگزاری در رابطه با خودكشی تولید شده است.» رقمی بزرگ كه نشان از اهمیت این پدیده در ایران دارد. به بهانه ۱۹ شهریور روز جهانی پیشگیری از خودكشی سری به آمارهای استخراج‌شده از شبكه اجتماعی ایكس و دیگر بسترهای تولید محتوای فارسی‌زبان زدیم تا ببینیم میزان تولید محتوا در این زمینه چه مقدار بوده است؟ چه رویدادهایی باعث افزایش این تولید محتوا شده‌اند؟
در همین ابتدای گزارش باید تاكید كنیم كه این گزارش طبعا در تایید یا ترویج خودكشی نیست. باید یادآور شد افرادی كه به خودكشی فكر می‌كنند همواره می‌توانند با شماره 123 اورژانس اجتماعی تماس و مشاوره بگیرند. شماره ۱۴۸۰ سامانه صدای مشاور و شماره ۱۵۷۰ هم خط ملی خدمات حمایتی مشورتی و مددكاری اجتماعی است كه لازم می‌دانیم آنها را برای افرادی كه به خودكشی فكر می‌كنند در اینجا عنوان كنیم.
آمار خودكشی از آن دسته آمارهایی است كه در چند سال اخیر یا دقیق‌تر از سال ۱۳۹۹ در ایران منتشر نشده است. آخرین آمارهای مربوط به خودكشی در ایران را مركز آمار ایران به نقل از مركز آمار نیروی انتظامی منتشر كرده است.
سرچ كلمه خودكشی در گوگل
محمدعلی دادگسترنیا پژوهشگر علوم اجتماعی محاسباتی معتقد است آمارهای خودكشی همواره نشانگر روندهای درون جامعه است: «بررسی آمارهای خودكشی نشان می‌دهد در سال 1395 به ازای هر صدهزارنفر ۴/۷۳ نفر خودكشی كرده‌اند و در سال ۱۳۹۶ این رقم با یك شیب معنادار از۴/۷۳ به ۴/۸۵ نفر رسیده است اما بعد از ناآرامی‌های سال ۱۳۹۶ در سال ۱۳۹۷ این عدد به ۵/۱۷نفر می‌رسد. در سال ۱۳۹۸ آمارها به پایین گرایش دارند و روی ۵ نفر ثابت می‌ماند كه خبر از كاهش ۱۷ صدمی این ارقام دارد. اما بعد از ناآرامی‌هایی كه برای افزایش قیمت بنزین در سال ۱۳۹۸ به وجود آمد در سال ۱۳۹۹ شاهد رسیدن این عدد به ۵/۷۳ نفر هستیم» این رشد نشانه‌ای روشن از تاثیر اتفاقات اجتماعی بر مساله اضطراب و در نهایت خودكشی دارد. سال ۱۳۹۸ رو به پایان بود كه همه‌گیری كرونا از راه رسید. آنطور كه دادگسترنیا می‌گوید در دوران كرونا آماری از میزان خودكشی وجود نداشت. اما شرایط اقتصادی حاصل از كرونا منجر به فشار به طبقه محروم و ساكنان مناطق كم‌درآمد كشور شد. این فشار اقتصادی خودش را در میزان سرچ كلمات مربوط به خودكشی نشان می‌دهد كه حتی آمارهای رسمی هم این مساله را تایید می‌كنند. دادگسترنیا می‌گوید: «آخرین آماری كه در سال ۱۳۹۹ بیرون آمده است نشان می‌دهد بیشترین تعداد خودكشی در كرمانشاه، ایلام، كهگیلویه و لرستان و بعد همدان بوده است. در سرچ كلمه خودكشی هم شاهد هستیم كه ایلام رتبه اول، كهگیلویه و بویراحمد، كرمانشاه و همدان در رتبه‌های بعدی قرار دارند. تهران رتبه ۲۴ سرچ كلمه خودكشی را به خود اختصاص داده است.»
حالا كمی نزدیك‌تر می‌شویم تا ببینیم در همین سال جاری اوضاع و احوال كاربران شبكه‌های اجتماعی چگونه بود. آنطور كه استخراج داده‌ها نشان می‌دهد میزان سرچ گوگل برای كلمه خودكشی دقیقا در زمانی كه ناآرامی‌های كشور نمود بیرونی كمتری داشت یعنی در فروردین ۱۴۰۲ با افزایش روبرو می‌شود. درست همان زمانی كه كیومرث پوراحمد دست به خودكشی زد. اما در همین بازه كه همه درگیر خودكشی كارگردان معروف سینما بودند سرچ‌های گوگل مختص به خودكشی افراد معروف نبود و بازهم این مناطق محروم كشور بودند كه بیشترین جست‌وجو را در گوگل در ارتباط با خودكشی داشتند. دادگسترنیا معتقد است پدیده خودكشی همه طبقات اجتماعی را با خودش همراه كرده است و گرچه شاید ما بعضی اسامی را شنیده باشیم اما داده‌ها می‌گوید باید نسبت به روند روبه رشد آن حساس باشیم: «میزان سرچ خودكشی در گوگل در فروردین ۱۴۰۲ نسبت به نیمه دوم سال ۱۴۰۱ افزایش بیش از ۲ برابری نشان می‌دهد.»
اما سوالی كه پیش می‌آید این است كه چرا اساسا بعد از فرونشست بیرونی ناآرامی‌های ۱۴۰۱ سرچ كلمه خودكشی بالا رفته است؟ محمدعلی دادگسترنیا مدیر آموزش و پژوهش شركت لایف‌وب با توجه به داده‌های تحلیل عواطف كه این سامانه می‌تواند از شبكه‌های اجتماعی استخراج كند، می‌گوید: «یكی از پررنگ‌ترین عاطفه‌هایی كه در توییت‌های بعد از مرگ مهسا امینی دیده می‌شد، «انتظار» بود. انتظار یك امید زود محقق‌شونده است. این انتظار به شكل پررنگ و با فاصله زیاد در قیاس با دیگر عواطف دیده می‌شود. اما این انتظار محقق نشد و می‌توان گفت به نوعی باعث سرخوردگی بخشی از مردمی شد كه در این زمینه تولید محتوا می‌كردند. می‌توان گفت آنطور كه دوركیم می‌گوید اساسا بی‌ثباتی اجتماعی باعث خودكشی آنومیك می‌شود و جامعه را متاثر می‌كند. جیمز جاسپر، جامعه‌شناس حوزه جامعه‌شناسی عواطف نیز بر این نكته تاكید می‌كند كه انتظار نادرست و دور از واقع در اعتراض‌ها منجر به سرخوردگی خواهد شد.»
حمیدرضا كشاورز پژوهشگر رسانه‌های اجتماعی و مدیرعامل شركت لایف‌وب در این رابطه با توجه به داده‌های استخراج‌شده از سامانه می‌گوید: «از روز درگذشت مهسا امینی تا سه ماه پس از آن، ۶۸ درصد از كل محتوای توییتر فارسی، به این موضوع، حواشی و تبعات آن مرتبط بوده و ۷۷ درصد از كل حساب‌های كاربری، حداقل یك مطلب درباره آن منتشر كرده‌اند؛ مضاف بر این، آمار عضویت پیوستن كاربران به توییتر بعد از فوت مهسا امینی به‌طور چشمگیری صعودی شده و با افزایش ۲۶ برابری، از متوسط ۶۰۰كاربر در روز به ۱۶ هزار كاربر در روز در آن مقطع رسید. این مساله بیانگر آن است كه معترضان این بستر را به عنوان میدان و عرصه‌ای برای بیان و ابراز اعتراضات و دغدغه‌ها و به نمایش گذاشتن گرایش و مشخص كردن صف‌بندی خود در این موج انتخاب كردند. اما نكته قابل توجه آنجاست كه ۸۴ درصد از محتوای بازنشری مرتبط با این موج، مربوط به كنشگری‌های شبه‌رباتیك و رباتیك بوده است كه حاكی از یك تلاش گسترده و سازمان‌یافته به منظور افزایش انتظار و امید در افكار عمومی كاربران برای پیروزی و تحقق اهداف تحركات اعتراضی اخیر بوده است؛ این در حالی است كه زمینه‌ها و امكانات تحقق آن با توجه به شرایط و مختصات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایران در مقطع كنونی فراهم نبوده است و این مهم، موجبات شكل‌گیری حس ناكامی و سرخوردگی عمیق در برخی از معترضین را فراهم آورده است.»
رویدادها به افزایش تولید محتوای خودكشی كمك می‌كنند
یكی از شاخه‌های روانشناسی كه در ایران كمتر به آن پرداخته شده است روانشناسی شبكه‌های اجتماعی (روانشناسی سایبری) است. از زمانی كه مفهوم بیگ‌دیتا در پلتفرم‌های جهان مطرح شده این شاخه هم روز به روز بیشتر اهمیت پیدا كرده است. روشی كه از طریق آن به كلان داده‌ها به صورت جمعی نگاه می‌شود و می‌توان گفت به نوعی این رویكرد در تقاطع روانشناسی و تحلیل داده ایستاده است. محمدعلی سلطانی پژوهشگر در حوزه روانشناسی شبكه‌هایی اجتماعی مدل حافظه آنلاین كاربران ایرانی را بررسی كرده و توانسته بر اساس داده‌ها میزان شادی و غم كاربران را اندازه‌گیری كند.
او كه روی خوداظهاری در رابطه با افسردگی، اضطراب و خودكشی در شبكه‌های اجتماعی و رسانه‌های آنلاین ایران تمركز كرده است با این تذكر شروع می‌كند كه خوداظهاری به معنی زدن برچسب بالینی نیست و این داده‌ها تنها به میزان تولید محتوا در شبكه‌های اجتماعی ایكس (توییتر) می‌پردازد. داده‌هایی كه سلطانی آنها را استخراج كرده است در بازه زمانی ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ را در بر می‌گیرد. سلطانی می‌گوید: «در این بازه در شبكه اجتماعی ایكس (توییتر) ۱ میلیون توییت در مورد اضطراب، ۵۷۵ هزار توییت در ارتباط افسردگی و ۴۱۹ هزار توییت در مورد خودكشی داشتیم كه نشان می‌دهد اضطراب بیشترین آمار و بعد افسردگی و در انتها خودكشی بوده كه مورد آن محتوا تولید شده است.» كاربران شبكه‌های اجتماعی خوب می‌دانند كه هر فرد می‌تواند بارها و در بازه‌های زمانی مختلف از یك مفهوم تولید محتوا كند. سلطانی در پاسخ به این سوال كه چند نفر این تعداد محتوا را تولید كرده‌اند، می‌گوید: «۵۷۵ هزار توییت در رابطه با افسردگی را ۵۲۰ هزار كاربر تولید كرده‌اند. در ارتباط با خودكشی هم ۳۵۰ هزار كاربر و در مورد اضطراب هم ۶۴۰ هزار كاربر پست گذاشتند.»
محمدعلی سلطانی مدیر تحقیق و توسعه شركت لایف‌وب با استناد به داده‌ها از افزایش میانگین تولید محتوا در سه زمینه مورد بررسی در ۲ سال اخیر می‌گوید و تاثیر رویدادهایی كه به این افزایش كمك كرده‌اند: «به صورت مناسبتی وقتی نزدیك زمان كنكور می‌شویم خوداظهاری در رابطه خودكشی زیاد می‌شود و شاهد این هستیم كه در زمان اعلام نتایج هم از این دست اظهارات زیاد می‌شود. بعد از اعلام نتایج هم شاهد پست‌هایی در ارتباط با افسردگی هستیم.» اما به جز كنكورسراسری كه تبدیل به یك مناسبت تكراری شده رویدادها هم به افزایش میزان اینگونه پست‌ها كمك می‌كنند. رویدادهایی كه به تولیدمحتوا در این زمینه‌ها كمك كرده است. البته در برخی از قله‌ها می‌توان ردپای ربات‌ها را هم دید.
ترندهای خودكشی در سال‌های اخیر
از شهریور ۱۳۹۸ آغاز كنیم؛ روزی كه كاربران ایكس با ۱۲ هزار و ۷۹۰ توییت یكی از قله‌ها در ارتباط با تولید محتوای خودكشی را رقم زدند. روزی كه سحر خدایاری معروف به «دختر آبی» دست به خودسوزی زد. یكی دیگر از قله‌های تولید محتوا در رابطه با خودكشی در ۳۰ خرداد ۱۳۹۹ با خودكشی قاضی غلامرضا منصوری اتفاق افتاد كه۶ هزار توییت را به خود اختصاص داد. از پیك‌های دیگر در زمان كرونا و دقیق‌تر در ۲۲ تیرماه سال ۱۳۹۹ با ۱۱هزار و ۶۱۰ توییت در رابطه تعلیق كنكور سراسری بود كه محتوای خودكشی داشت. اما اتفاق دیگری كه در شبكه اجتماعی ایكس دوبرابر اتفاقات دیگر محتوا به خود اختصاص داد بحث خودكشی پدر امیرحسین مرادی (محكوم ناآرامی‌های سال ۱۳۹۸) با ۲۵ هزار و ۵۰۶ توییت بود.
با انتشار خبر خودكشی شیده لالمی روزنامه‌نگار در ۳۰دی ماه سال ۱۳۹۹ بیش از ۳ هزار و ۶۰۰ توییت در رابطه با خودكشی تولید شد. اما قله دیگر با نام مجری معروف صداوسیما آزاده نامداری ساخته شد؛ در ۸ فروردین ۱۴۰۰ بود كه بیش از ۵ هزار و ۶۰۰ توییت در رابطه با خودكشی اتفاق افتاد. خبرهای مربوط به خودكشی زهره فكور صبور در تاریخ ۱۱ اسفند ۱۴۰۰ باعث دوباره داغ شدن موضوع خودكشی شد كه با ۴ هزار و ۷۲۰ توییت یكی دیگر از روزهای تلخ شبكه اجتماعی را رقم زد. تا پیش از مرگ مهسا امینی بزرگ‌ترین پیك با بیش از ۲۵ هزار توییت متعلق به موضوع خودكشی پدر امیرحسین مرادی بود اما در سال ۱۴۰۱ بزرگ‌ترین قله‌ها ساخته شدند، ابتدا در ۲ مهر ۱۴۰۱ بود كه در شبكه اجتماعی ایكس ۷۵ هزار و ۵۸۹ توییت در رابطه با محتوای خودكشی ركوردها را جابه‌جا كرد؛ محتوایی كه بعد از مرگ مهسا امینی رقم خورد.
اما پیك بعدی ۱۵ مهرماه بود كه روایت‌های رسمی مبنی بر خودكشی سارینا اسماعیل‌زاده و نیكا شاكرمی باعث به وجود آمدن بالاترین ارتفاع نمودار با ۱۴۰ هزار و ۹۹۴ توییت شد. از دی‌ماه ۱۴۰۱ موج‌ها به پایین گرایش دارند تا مرگ خودخواسته كیومرث پوراحمد در ۱۴۰۲ كه یك‌بار ۱۰ هزار توییت و بار دیگر ۱۲ هزار توییت را به خود اختصاص داد. آخرین پیك مربوط به خودكشی با نام منصوره سگوند با بیش از ۵ هزار توییت گره خورد. دختری كه مقامات رسمی مرگ او را طبیعی و كاربران شبكه‌های اجتماعی آن را مرگی مشكوك قلمداد كردند.
تفاوت در شبكه‌های اجتماعی
محمدعلی سلطانی معتقد است به صورت كلی این نمودارها نشان می‌دهد كه رویدادها این بحث را در شبكه اجتماعی ایكس ترند می‌كنند. شبكه اجتماعی كه بیش از یك میلیون كاربر فعال فارسی زبان در آن محتوا تولید می‌كنند. سلطانی می‌گوید: «به صورت میانگین روزانه ۲۵۵ توییت مربوط به خودكشی در شبكه اجتماعی ایكس در حال تولید است.»
یكی از نكات جذابی كه سلطانی به آن اشاره می‌كند دلایل متفاوت انتشار محتوا در مورد خودكشی است. آنطور كه داده‌ها نشان می‌دهند در اینستاگرام بحث خودكشی با ریشه‌های متفاوتی منتشر می‌شود: «به نظر در شبكه اجتماعی اینستاگرام مباحث مربوط به خودكشی مربوط به سبك زندگی جوانان و نوجوانان است. آنها چنین محتوایی را با كلیدواژه‌هایی مانند مرگ، غمگین، رمانتیك، عشق، دیس لاو یا دپ تولید می‌كنند. نكته اینجاست كه در اینستاگرام نشانی از تاثیر رویدادهای اجتماعی بر بالارفتن انتشار پست نمی‌بینیم. در گروه‌های تلگرامی اما تركیبی از توییتر و اینستاگرام دیده می‌شود. در تلگرام به نظر تركیبی از رویدادها و ناآرامی‌های اجتماعی در كنار مسائل عاشقانه و رمانتیك و سبك زندگی تبدیل به تولید محتوای خودكشی می‌شود» اما در اخبار كشور چیزی كه باعث تولیدمحتوای خودكشی می‌شود حوادث و آسیب‌های اجتماعی است كه منجر به تولید محتوای خبری و گزارشی در این زمینه می‌شود.
اگر سال‌های گذشته پژوهشگران برای فهمیدن نظرات مردم باید به بررسی میدانی یا پرسشنامه‌ها تكیه می‌كردند حالا با تخصص‌های جدید در حوزه داده می‌توان از طریق شبكه‌های اجتماعی به ذهنیات مردم تونل زد؛ دید كه آنها چطور در رابطه با اتفاقات واكنش نشان می‌دهند، چگونه خشم و مهربانی خود را بروز می‌دهند و اساسا چگونه به زندگی نگاه می‌كنند.